توسط: روزنامه فرهیختگان – سه شنبه، 8 تير، 1389
امين محمدي‌زاد:عرفان دانشي است كه موضوع آن معرفت خداوند و راههاي نيل به آن است و به عبارتي، شناخت خداوند در درون خويش و تسليم شدن به او و عشق ورزيدن به او با عقل و دل و جان است. عرفان در اصطلاح عبارت است از معرفت قلبي كه از طريق كشف و شهود، نه بحث و استدلال، حاصل مي‌شود و آن را علم وجداني هم مي‌خوانند.
عرفان علمي است جهت شناختن حق تعالي و اسما و صفات او. شناخت خداوند به دو روش ممكن مي‌شود؛ يكي به روش استدلال يعني از اثر پي به وجود موثر بردن و از صفات به ذات پي بردن كه علما به اين روش عمل مي‌كنند و روش ديگر صاف و خالص كردن باطن و روح بوده كه اين، روش اوليا و عارفان است. اجراي اين روش فقط از طريق اطاعت و عبادت قلبي است. عرفا اعتقاد دارند، براي رسيدن به حقيقت عارف بايد مراحلي را سپري كند تا نفس به اندازه ظرفيتش از حق آگاه شود. مبناي كار عرفا كشف و شهود و سير است. تصوف (يا صوفي‌گري) نيز فرقه‌اي اسلامي بوده و طريقه عملي عرفان يا همان خدا‌شناسي است. صوفيان آفريننده هستي را داراي هيچ‌يك از صفاتي كه ما مي‌شناسيم نمي‌دانند و او را بالاتر از هر پندار و توصيفي مي‌دانند. تصوف در معني لغت به روش و طريق طي كردن راه جست‌وجوي حق را گويند و فردي را كه در اين راه قدم مي‌گذارد، صوفي مي‌گويند.اما گذشته از اين مباحث نظري، براي اولين بار به مناسبت بيست‌وسومين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران، كتاب «هستي و عشق و نيستي»؛ كه دفتري درخصوص عرفان است، تاليف دكتر قاسم كاكايي از سوي انتشارات هرمس رونمايي شد كه اينك به بازار نشر كشور عرضه شده است. اين كتاب مجموعه مقالاتي در عرفان است كه عرفان اسلامي را از ديدگاه عارفاني چون ابن عربي، مولانا، حافظ، شيخ محمود شبستري، علاءالدوله سمناني، شيخ بهايي و ملاصدرا واكاوي مي‌كند و به عرفان مقايسه‌اي نيز سري مي‌زند. اين كتاب از جهات زيادي ارزشمند است كه در ادامه به آن اشاره مي‌شود. اما به مناسبت انتشار اين كتاب، بر آن شديم به ديگر آثار اين نويسنده نيز نگاهي بيندازيم.
اما در ابتدا بايد دانست كه كاكايي كيست؟ قاسم كاكايي در سال ۱۳۳۶ هجري شمسي در شهر شيراز در ميان يك خانواده مذهبي به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايي و متوسطه را در شيراز گذراند و در سال 1362 در رشته مهندسي برق و الكترونيك از دانشگاه شيراز فارغ‌التحصيل شد. وي از سال 60 تا 68 به تحصيلات حوزوي پرداخت و در سال 73 در مقطع كارشناسي‌ارشد الهيات و معارف اسلامي از دانشگاه قم با رتبه اول فارغ‌التحصيل شد و در سال 1379 موفق به اخذ دكترا در رشته فلسفه و حكمت اسلامي از دانشگاه تربيت مدرس تهران گرديد. وي در حال حاضر استاد دانشگاه شيراز و مدرس حوزه علميه شهيد نجابت شيراز است و سردبيري مجله انديشه ديني دانشگاه شيراز را نيز به عهده دارد.
كتاب «هستي و عشق و نيستي» به قلم قاسم كاكايي، استاد دانشگاه شيراز است كه توسط انتشارات هرمس به چاپ رسيده و در شش فصل اصلي و 18 عنوان فرعي، به بررسي مباحث عرفاني ـ اسلامي مي‌پردازد. كتاب «هستي و عشق و نيستي» براي اولين بار در بيست‌وسومين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران رونمايي شد. اين كتاب مجموعه مقالاتي در باب عرفان است كه عرفان اسلامي را از ديدگاه عارفاني چون «ابن‌عربي»، «مولانا»، «حافظ»، «شيخ محمود شبستري»، «علاءالدوله سمناني»، «شيخ بهايي» و «ملاصدرا» واكاوي مي‌كند و به عرفان مقايسه‌اي نيز سري مي‌زند. قاسم كاكايي، نويسنده كتاب مذكور درخصوص مقالات ارائه شده در اين كتاب مي‌گويد: نگارش مقالات اين مجموعه از سال 1373، يعني پنج سال پس از رحلت مرحوم آيت‌الله نجابت، آغاز شد. در اين زمان، بار ديگر از حوزه علميه به دانشگاه مراجعت كردم؛ اما در كسوت و غايتي متفاوت. اين استاد دانشگاه با تاكيد بر اينكه تمام مقالات كتاب «هستي و عشق و نيستي» در فضاي دانشگاهي و آكادميك نگاشته شده، ادامه مي‌دهد: تنها يك مقاله در فضاي غيرآكادميك نوشته شده، اما در مورد مقالات دانشگاهي نيز همچنان خط اصلي و هدف نهايي را فراموش نكرده و همچنان بر عهد و پيمان قديم خويش مبني‌بر خط اصيل اسلام و اعتلاي دين باقي مانده‌ام و البته رعايت همه‌فهم بودن مطالب را نيز در نظر داشته‌ام. كتاب «هستي و عشق و نيستي» در شش فصل اصلي با عناوين «هستي و وحدت آن با محوريت ابن‌عربي»، «نيستي و كاركرد آن به روايت مولانا»، «عشق يا رقص بين هستي و نيستي در معيت حافظ»، «سرشت تجربه عرفاني از منظر عقل در محضر شبستري»، «بررسي نسبت بين دين و عرفان به فتواي شيخ بهايي» و «گفت‌و گوي باطني اسلام و مسيحيت با تكيه بر ابن‌عربي و اكهارت» تنظيم شده است. فصل اول كه حاوي سه مقاله است، به وجود و وحدت وجود اختصاص دارد. فصل دوم نيز داراي سه مقاله در باب وحدت انفسي وجود و فناي عارف است. در فصل سوم، پنج مقاله موجود، نيستي مولوي ما را به عشق مي‌كشاند. فصل چهارم، داراي دو مقاله است و نگاهي درجه دوم به عرفان دارد. فصل پنجم نيز دو مقاله دارد و عارفان را از ديدگاه دين بررسي مي‌كند. فصل آخر نيز به گفت‌وگوي اسلام و مسيحيت به وساطت عرفان مي‌پردازد. نگارنده در پايان پيش‌گفتار كتاب، ضمن تشكر از همكاران، دوستان، دانشجويان، همسر و فرزندان خود و دست‌اندركاران انتشارات هرمس مي‌نويسد: اين برگ سبز را هديه مي‌كنم به روح پرفتوح آيت‌الله نجابت كه ترجماني بود از هستي اندر نيستي، همو كه عنايتش آتش عشقي بود در نيستان هستي‌ام، سوزاننده و نيست‌كننده و دم مسيحايي‌اش هستي‌بخش و زنده‌كننده.
قاسم كاكايي، مدرس حوزه و دانشگاه و از پژوهشگران مطرح حوزه عرفان و فلسفه است. وي تاكنون كتاب‌هاي فراواني در حوزه‌هاي پژوهشي مورد علاقه خود، يعني فلسفه، عرفان و كلام اسلامي، به رشته تحرير در آورده كه ازجمله آنها مي‌توان به «وحدت وجود به روايت ابن‌عربي و مايستر اكهارت»، «آيت حق» و «كلمه حق: شرح احوال حضرت آيت‌الله نجابت» اشاره كرد. كاكايي همچنين به دليل تسلط بر زبان انگليسي، چند كتاب ازجمله «اقتدا به محمد (ص)» و «عوالم خيال» را را ترجمه کرده است. از اين پژوهشگر ديني، تاكنون بيش از 50 مقاله تخصصي به زبان‌هاي فارسي و انگليسي منتشر شده است. كتاب «وحدت وجود به روايت ابن‌عربي و مايستر اكهارت» در سال 82 و كتاب «غياث‌الدين منصور دشتكي و فلسفه عرفان» در سال 88، به‌عنوان كتاب سال جمهوري اسلامي ايران برگزيده شده است. قاسم كاكايي در ارديبهشت‌ماه امسال موفق به كسب مرتبه استادي شد. وي علاوه بر شركت در همايش‌هاي بين‌المللي داخلي، در دانشگاه‌هايي همچون نيويورك، آكسفورد، كمبريج، لندن، وين، برلين، ناپل، آتن، استانبول، دمشق و باكو به ارائه مقاله پرداخته و به صورت فشرده در دانشگاه‌هاي كاروليناي‌شمالي و كالج اسلامي جاكارتا تدريس داشته است. كتاب «هستي و عشق و نيستي: مقالاتي در عرفان» نوشته قاسم كاكايي در 503 صفحه، با شمارگان 2000 نسخه و با قيمت 120 هزار ريال به همت انتشارات هرمس منتشر و راهي بازار كتاب شده است. اما كاكايي به جز اين كتاب، يك كتاب ديگر با نام «وحدت وجود به روايت ابن عربي و مايستر اكهارت» و يك ترجمه با عنوان «عوالم خيال» نيز در كارنامه خود دارد كه توسط انتشارت هرمس منتشر شده است. اكنون نگاهي گذرا به اين دو اثر مي‌اندازيم.
كتاب وحدت وجود
كتاب وحدت وجود به روايت ابن عربي و مايستر اكهارت، تاليف دكتر قاسم كاكايي كه چاپ سوم آن مدت‌ها ناياب شده بود اخيرا به مناسبت بيست‌وسومين نمايشگاه كتاب تهران از سوي انتشارات هرمس به چاپ چهارم رسيد. اين كتاب آرا و نظريات دو نظريه‌پرداز عرفان را، كه به حوزه عرفان و اديان ابراهيمي تعلق دارند، شرح و تحليل و مقايسه مي‌كند و در نتيجه به حوزه عرفان تطبيقي گام مي‌نهد. توجه نويسنده يكسره معطوف است به دعاوي وجودشناسي عرفان نظري و چون معتقد است، نظريه وحدت وجود جميع دعاوي وجودشناختي عرفاني را، اعم از آنچه به خدا و جهان و انسان مربوط مي‌شود، تبيين و توجيه مي‌كند و اُس و اساس جهان‌بيني عرفاني است، نظريه مذكور را محور اصلي همه مباحث كتاب قرار داده است. از اين رو، كتاب وي، اگرچه عنوان وحدت وجود به روايت ابن عربي و اكهارت دارد درواقع، ناظر به كل جهان‌بيني عرفاني دو عارف بزرگ جهان مسيحيت و عالم اسلام است. استاد مصطفي ملكيان در مقدمه اين كتاب مي‌نويسد: «نويسنده در اين كتاب چه مي‌كند؟ مي‌توان گفت نويسنده در باب آرا و نظريات ابن عربي و اكهارت به چهار كار دست مي‌يازد: الف) شرح، يعني مكشوف و آشكار كردن آنچه محجوب و نهفته است، تصريح آنچه مضمر است و ايضاح پيش‌فرض‌ها و لوازم هر قول. ب – تحليل، يعني واشكافي مفاهيم كليدي و عمده مانند وحدت وجود، حلول، اتحاد، وحدت شهود، وجود مطلق، ظهور، تجلي، فنا، تعين، ذات، اسم، صفت، محو تعين، نفي صفات، وحدت در كثرت، عين ثابت، نفس، خيال، تنزيه و تشبيه. ج – مقايسه، يعني ارائه موارد اتفاق و تشابه، موارد اختلاف و تفاوت نظر و تعيين قوت و ضعف نسبي آرا نظريات، در قياس با يكديگر. د – نقد، يعني نشان دادن صحت يا سقم هر مدعا و قوت يا ضعف هر دليل. خواندن و باز خواندن اين اثر ارجمند براي همه علاقه‌مندان به مطالعات تطبيقي در عرفان فرض عين است، به‌خصوص كه، به زبان فارسي، هم نخستين اثري است كه در معرفي مايستر اكهارت منتشر مي‌شود و هم نخستين اثري كه با رويكردي تحليلي به ديدگاه‌هاي ابن عربي نزديك مي‌شود. نگارنده اين سطور نوشته خود را عرض سپاس و حق‌شناسي‌اي تلقي مي‌كند به محضر نويسنده محقق كتاب به پاس نكات و دقايق فراواني كه از مطالعه اين كتاب عايدش شده است.» اين كتاب در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان كتاب سال جمهوري اسلامي در بين كتاب‌هاي فلسفه، عرفان و روانشناسي مقام نخست را كسب كرد و اخيرا به چاپ چهارم نيز رسيده است.
عوالم خيال
عوالم خيال جايگاه اخلاق و شريعت را در نظام وحدت وجود ابن عربي به اختصار و به خوبي مي‌نماياند و ايدئولوژي ابن عربي را كه همان عبوديت است به زيبايي ترسيم مي‌كند و هر نوع تهمت اباحي‌گري و بي‌مبالاتي نسبت به شريعت را از ابن عربي مي‌زدايد. رويكرد و اقبال و طرد و عدم مقبوليت بزرگان نيز حكايت عجيبي است كه البته براي آنان كه به دنبال حقيقت هستند، قابل توجه مي‌نماياند. در اين باره مانند مصطفي منفلوطي، نويسنده عرب شايد ما هم بتوانيم بگوييم همه اين اقبال و ادبارها شيپورهاي عظمت اين بزرگان است كه به صدا درمي‌آيد و ابن عربي يكي از كساني است كه شيپور عظمتش هنوز طنين‌انداز است. محي‌الدين ابن عربي معروف به شيخ اكبر صاحب فتوحات مكيه و فصوص الحكم، نامدار به بنيانگذاري عرفان فلسفي يا همان عرفان نظري كسي بود و هست كه از طرفي كتاب‌هايش لعن‌نامه‌ها با خود داشت و از طرفي ستايش‌ها به همراه نامش بود. گروهي حتي از علما، زنديق مي‌خواندندش و گروهي ديگر از اوليا مي‌دانستندش و او فارغ از اين همه، كه عشق، عشق است مسلماني و زنديقي نيست. به نظر مي‌رسد خود شخصيت عارفي كه به صراحتي غيرقابل باور از شهوداتش مي‌نويسد و ديوان اشعار عاشقانه خود را شرحي عرفاني مي‌كند، در اين اقبال و ادبار عوام و خواص نقش اصلي دارد. در هر صورت جدا از مدح و ذم‌هاي جاري نسبت به او آنچه نمي‌توان در شخصيت ابن عربي به آن شك كرد، شجاعت تفكر و شهامت انديشه‌ورزي اوست كه گاه آنچنان دقيق است كه الحق عنوان پدر عرفان نظري برازنده اوست. به همين جهت دو كتاب گرانقدر فتوحات مكيه و فصوص‌الحكم كه به صورت مبسوط و مجمل، آراي ابن عربي را در بر گرفته، مورد توجه بسياري از ابن عربي‌پژوهان و ابن عربي‌شناسان قرار گرفته است. يكي از اين ابن‌عربي‌پژوهان كه البته به مصداق ديگراني نيست كه سر دلبران ما بر زبان‌شان خوش‌تر آيد، پروفسور ويليام چيتيك آمريكايي است كه عرفان‌شناس و ابن‌عربي‌پژوه برجسته روزگار معاصر است. دكتر چيتيك كه فارغ‌التحصيل دكتراي دانشگاه تهران است و رساله دكتراي خود را نيز به تصحيح و چاپ كتاب نقدالنصوص جامي پرداخته كه از قضا مورد توجه بسياري از دانشيان زمانه به ويژه علامه آشتياني قرار گرفته بود، به گواهي مترجم محترم با تسلط بر فصوص و فتوحات ابن عربي توانسته تسلط بي‌نظيري بر آراي اين عربي پيدا كند، به طوري كه دو كتاب ديگر او طريقت صوفيانه معرفت كه به مباحث معرفت‌شناسي ابن‌عربي پرداخته و تجلي خدا كه در زمينه مباحث وجودشناسي اوست، توانايي چيتيك را در بازشناسي و بازخواني آراي ابن عربي بازگو مي‌كند. با اين اوصاف كتاب عوالم خيال چيتيك كتابي به حساب مي‌آيد كه ما را با گوشه‌اي ديگر از تفكر ابن‌عربي آشنا مي‌كند. عوالم خيال با عنوان فرعي ابن‌عربي و مساله اختلاف اديان به همت مترجم فاضلي چون قاسم كاكايي كه پيش از اين نيز كتاب وحدت وجود به روايت ابن عربي و مايستر اكهارت را از وي ديده‌ايم به زيور چاپ آراسته شده است. شايد با ديدن عنوان فرعي كتاب بلافاصله خواننده به اين مفهوم منتقل شود كه موضوع كتاب مثل بعضي پژوهش‌هاي ناقص تعميم و بازسازي مفهومي جديد مثل پلوراليسم در آثار ابن عربي است كه البته با نگاهي اجمالي به فهرست كتاب اين سوءتفاهم برطرف خواهد شد. مترجم متبحر و خوش‌ذوق در مقدمه‌اي كه بر كتاب نگاشته، راجع به موضوع كتاب مي‌نويسد: عوالم خيال يكي از بهترين كتاب‌هايي است كه جايگاه اخلاق و شريعت را در نظام وحدت وجود ابن عربي به اختصار و به خوبي مي‌نماياند و ايدئولوژي ابن عربي را كه همان عبوديت است، به زيبايي ترسيم مي‌كند و هر نوع تهمت اباحي‌گري و بي‌مبالاتي نسبت به شريعت را از ابن عربي مي‌زدايد و همچنين معضلات آشنايي با تفكر او را برطرف مي‌كند؛ معضلاتي چون جبر و اختيار و تفاوت بين امر تكويني و امر تشريعي. اين كتاب همچنين به برخي انتقادها و كج‌فهمي‌هايي كه متوجه كتاب ترجمان الاشواق شده مي‌پردازد و از ادعاي ابن عربي، مبني‌بر اينكه مراد او از معشوق زيبارويش در كتاب ياد شده، چيزي جز تجليات الهي نيست، به نحوي مستدل دفاع مي‌كند. در اين كتاب چيتيك كوشيده است آرا و افكار غامض ابن عربي كه پيچيده در اصطلاحات مغلق و دشوارياب است را با نثري روان و قابل اطمينان در اختيار خواننده قرار دهد كه مترجم نيز با فهم اين مساله در ترجمه سليس آن كوشيده است. كتاب به‌طور كل در سه بخش و 10 فصل تنظيم شده كه بخش اول، انسان كامل، بخش دوم عوالم خيال و بخش سوم با عنوان اختلاف اديان نام‌گذاري شده است. جاي ترجمه اين كتاب در ميان آثار پژوهشي پيرامون ابن عربي تا به حال خالي بوده است.
استاد ! تبریک میگوییم . خدا شما را حفظ کند.