یکصد و هفتادمین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه به نقد و بررسی کتاب “عوالم خیال” و ” مسئله اختلاف ادیان از دیدگاه ابن عربی” اثر ویلیام چیتیک اختصاص داشت. محی الدین بن عربی پرنفوذ ترین اندیشمند نیمه دوم تاریخ اسلام است و ویلیام چیتیک نیز از اندیشمندان معاصر محسوب می شود که سالهای بسیاری از عمر خود را صرف پژوهش در مورد ابن عربی و دیدگاههای وی کرده است . کتاب مسئله اختلاف ادیان ، نوشته ویلیام چیتیک توسط قاسم کاکایی به فارسی ترجمه شده است .یکصد و هفتادمین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه ، باحضور دکتر غلامرضا اعوانی و دکتر قاسم کاکایی برگزار شد. این جلسه روز سه شنبه ۱۸ مرداد ماه ساعت ۵ بعدازظهر در خانه کتاب برگزار گرديد.
◄عالم خيال
دكتر قاسم كاكايي مترجم كتاب عوالم خيال در خصوص اين اثر گفت : كتاب عوالم خيال در حقيقت مجموعه ده مقاله از ويليام چيتيك است كه او آنها را تركيب كرده و ويراسته است و گویا با اين كار مقاله جدیدی را ارائه كرده است . به رغم حجم كم اين اثر ، اين كتاب در حقيقت يك دوره كامل از جهان بيني ابن عربي و حداقل اين كه در خصوص سه اصل توحيد ، نبوت و معاد از نظر وي توضيحات كافي و وافي اي ارائه مي دهد . او بحث وحدت وجود را بسيار موجز به عنوان اصل توحيد بيان مي كند و با انسان كامل به بحث نبوت مي پردازد چيتيك بحثي از معاد شناسي ابن عربي ارائه مي دهد كه جاي آن در آثار فارسي خالي است و کمتر كتابي را مي توان يافت كه در بحث معاد شناسي ابن عربي به پرباري عوالم خيال باشد . وي در خصوص بحث اختلاف اديان كه در كتاب عوالم خيال طرح شده تصريح كرد : او براي بيان اختلاف اديان ابتدا به تعريف دين و چیستی آن مي پردازد . براي شناخت دين نيازمند شناخت انسانيم چرا كه دين براي انسان است و اگر بخواهيم انسان را بشناسيم ، بايد كمال انسان را بشناسيم كه دين براي كمال انسان است . براي تعريف كمال انسان ، بايد معرفت را تعريف كنيم و به مناسبت اقسام معرفتي را كه از نظر ابن عربي انسان مي تواند بيايد ، چيتيك مطرح مي كند ، از نظر وي اين معارف عبارتند از : معرفت حسي ، معرفت عقلي و معرفت خيالي . از نظر ابن عربي مهمترين معرفت بشری ، معرفت خيالي است . ابن عربي معتقد است كسي كه خيال را نشناسد ، هيچ شناختي ندارد و خيال را با كشف مرتبط مي كند ، به همين مناسبت چيتيك ابتدا مسير دو گانه معرفت را در غرب و شرق تصوير مي كند و از اين طريق مقايسه اي ميان ابن عربي و ابن رشد مي كند . او خط تفكر غرب را ادامه تفكر ابن رشد مي داند و خط تفكر شرق و آن چه در جهان اسلام مطرح است ، به شكلي وامدار ابن عربي مي شمرد . دكتر كاكايي درباره عدم توجه شرقيان به ابن رشد از نظر چيتيك اظهار داشت : از نظر چيتيك ابن رشد و مشائيان به خيال نپرداختند و بحث خيال را به شكلي خاصي مطرح نكردند و ابن عربي به خيال كه معرفت عظيمي در معارف بشري است ، پرداخت و دستاوردهايي كه غرب آن را از دست داد ، شرق حفظ كرد . به تعبير چيتيك و كوربن غرب با نشناختن عالم واسطه خيال بين عالم حسي و عالم عقل يا به سوي حس رفتند و يا به سمت عقل ، اما عالم خيال را نشناختند و با از دست دادن عالم خيال غرب دچار مساله عظيمي شد . تقابل ميان عقل و دين ناشي از نشناختن عالم خيال است . در صورتي كه اگر عالم خيال را بشناسيم بحث معرفت ديني صورت ديگري مي گيرد . اگر اين عالم شناخته مي شود حتي بحث پلوراليسم به نوع ديگري نمود مي يابد . به زعم چيتيك ابن عربي قهرمان خيال است و غايت مطلوب ابن عربي عالم خيال است و فرا رفتن از عالم خيال را حتي اگر شدني باشد ، در عرفان مطلوب نمي داند . خيال در چهار معنا به كار رفته است . ۱- كل عالم و ما سوي الله خيال است كه ميان وجود و عدم قرار دارد . ۲- خيال منفصل كه واسطه ميان عالم ناسوت و عالم عقل است ۳- وجود انسان خيال است چرا كه بين روح و بدن قرار دارد ،نه اين است و نه آن و هم اين است و هم آن ۴- ادراك انسان كه بين ادراك عقلي و ادراك حسي است و خيال متصل است . وي در ادامه سخنان خود افزود : خيال هم گرفتاري هاي خاص خود را دارد كه انسان را گاه به خطا مي افكند . همانطور كه ادراك حسي و عقلي با اندكي تسامح خطا مي كنند چرا كه ابن عربي معتقد است كه دخالت عقل يا و هم اشتباه يا خطاي مشهود را سبب مي شود . اينجاست كه هر كسي خدا را متعاقب با مزاج و طبع خود مي شناسد و به خدا رنگ مي دهد و او را به رنگ خود در مي آورد و خدا را در آينه خود مي بيند و چه بسا مرتكب اشتباه مي شود . اين جاست كه بايد خدا را در آينه انسان كامل كه نبي است ديد . من بايد خدا را در آينه شريعت ببينم كه در درك حل مسائل خيال به من كمك مي كند . از طرفي كامل ترين آينه اي كه خدا را در آن مي توان به كمال ديد ، آينه ختمي مرتب است . دكتر كاكايي با اشاره به تفاوت نظر ابن عربي با پلوراليست ها در خصوص كثرت اديان اظهار داشت : چيتيك به تبعيت از ابن عربي مي گويد كه نه افراط را در مساله گفت و گوي اديان مي پذيرد كه هر كسي حق تكفر ديگري را داشته باشد و نه تفريط را كه مرز ميان اسلام و كفر برداشته شود . او معتقد است كه در شريعت ختمي مرتبت انسان به مقام بي مقامي مي رسد . انساني كه به چنين مقامي دست مي يابد ، هيچ جا نايستاده است . حتي انبيا هم كه انسان كامل در ظرف وجودي خود هستند ، يك مقامي را پر رنگ تر از ساير مقام ها نشان داده اند . مقام بي مقامي يعني واجد تمام مقامات بودن اما به هيچ مقامي مقيد نبودن . اگر شريعت ختمي مرتبت مقام بي مقامي است كه از يك منظر تمام شرايع حق هستند چرا كه همگي جلوه هاي خدا در آينه خاص اند . از منظر ديگر اگر كسي در اين مقام كه رنگي ندارد قرار بگيرد شرايع ديگر غير از آن مي تواند باطل باشد چرا كه رنگ گرفته است . پس پارادوكس هميشگي ابن عربي در اين مساله بيان مي شود . اگر چه ابن عربي معتقد است كه راههاي به سوي خدا به عدد نفس هاي مردم است اما هر كس خدا را در آينه خود مي بيند در حالي كه مي بايست خدا را در آينه شريعت ديد . صراط هاي به سمت خدا عبارتند از : صراط الله كه تمام موجودات در اين صراط قرار دارند ، حتي شيطان نيز در اين صراط است . صراط ديگر صراط منعم است كه اين صراط دايره تنگ تري نسبت به صراط الله دارد و در اين ميان صراط هاي منعم ، صراط محمد ص است . بنابراين دعوت كلي ابن عربي به صراط پيامبر است و نمي توان ابن عربي را پلوراليست ناميد .
در ادامه نشست دكتر غلامرضا اعواني در خصوص اختلاف اديان گفت : دنياي امروز ، دنياي شناخت اديان است و بنابراين مساله اختلاف اديان و حقانيت اديان مساله مهمي است كه ابن عربي براي جهان امروز حرف هايي براي گفتن دارد و مطالب قابل تاملي در اين خصوص بيان كرده است . دكتر اعواني ضمن اشاره به آثار پروفسور چيتيك و بيان خاطراتي از ايشان در خصوص ابن عربي و ابن رشد گفت : ملاقات ابن عربي و ابن رشد سمبليك و تاريخي است و گويي واقعه اي است كه تمدن شرق و اسلام را از غرب جدا كرده است . گويي مقدر چنين بود كه ابن رشد در عالم اسلام ناشناخته بماند ، حتي در غرب ، در اندلس ، هم زياد با آثار او آشنا نبودند اما آثار او به زبان لاتين و عربي ترجمه شد و غرب وارث او شد و مقدر چنين بود كه ابن عربي بعد از ترك اندلس در شرق مطرح شود . وي ضمن اشاره به مترجمان آثار ابن عربي و ابن عربي شناسان درباره ابن عربي اظهار داشت : ابن عربي را واضع عرفان نظري دانسته اند اما بين نظر و عمل چندان تفاوتي نيست و اين دو حقيقت وحدت دارند ، هر چند امروزه به تفكيك اين دو حوزه پرداخته ايم اما مسائل نظري را او فراوان مطرح كرده است . با وجود اين در عرفان نبايد وجه نظري را از وجه علمي جدا كرد چرا كه اين ها لازم و ملزوم يكديگرند . او با استفاده از باطن وحي فهم بسيار ممتازي از دين ارائه مي دهد . ابن عربي حافظ حديث بود و مدت هاي بسياري از عمر خود را صرف يادگيري حديث كرده است . بنابراين از باطن وحي بهره بود و افق هاي جديدي را بازگو مي كند . دكتر اعواني درباره وحدت وجود در آثار ابن عربي تصريح كرد : لفظ وحدت وجود در آثار ابن عربي و شاگردانش يافت نمي شود و اين لفظ به اعتقاد چيتيك از سوي مخالفان ابن عربي براي کوبیدن او باب شد . از جمله اين افراد مي توان به اين تيميه اشاره كرد . وي ضمن اشاره به آدم و عالم به عنوان صورت حق و جايگاه چنين تفكري در انديشه ابن عربي ، اظهار داشت . عالم وجه خداست و خدا در آن ظاهر شده است تا شناخته شود . بنابراين انسان كامل به عنوان صورت كامل الهي مطرح شود . بنابراين انسان كامل به عنوان صورت كامل الهي مطرح است . او در قسمتي از انديشه هاي خود به تخلق به اخلاق يا صفات الهي مي پردازد و توضيح مي دهد كه انسان در طي سير و سلوك خود متخلق به خلقي مي شود . دكتر اعواني درباره مساله ولايت اظهار داشت : در خصوص ختم ولايت مطالب بسياري مطرح شده است و او قائل به اقسام ولايت است و اساساً نوبت بدون ولايت ممكن نيست چرا كه باطن هر نبوت ، ولايت است . بنابراين امت هر رسولي ، وارثان او و وارثان ولايت او هستند و چون امت اسلامي جامع تمام شرايط است همه انواع ولايت در اين امت ديده مي شود . حتي ختم اين ولايات نيز در اين امت ديده مي شود . وي در خصوص كتاب عوالم خيال گفت : اين اثر ، كتاب بسيار ارزنده اي است و مطالب و مراجع آن بسيار در خور توجه هستند و مولف براي نگارش آن تلاش بسياري كرده است و با اين اثر مسائل پيچيده ابن عربي را ساده كرده است . به زبان روز نوشته شده و پاسخگوي بسياري از مسائل امروزين است . مباحثي در خصوص كلام و فلسفه در اين كتاب مطرح شده كه براي خوانندگان بسيار مفيد است . نكته در خور توجه اين اثر اين است كه مترجم علاوه بر حواشي مولف ، مطالبي را بر اثر افزوده اند كه بسيار قابل تقدير است .
