دکتر قاسم کاکایی (دانشیار دانشگاه شیراز)
اشکان بحرانی (دانشجوی کار شناسی ارشد دانشگاه شیراز)
چکیده
یکی از مهمترین رویکردهای الهیاتی در دورهی معاصر، الهیات سلبی است. این رویکرد به رغم آن که امروزه در الهیات جدید، به جِد، مورد توجه و اقبال الهیدانان است، در میان مؤلفان داخلی به درستی شناخته نشده است. در این نوشته، تلاش شده است که در ابتدا تعاریف و برداشتهای مختلف از الهیات سلبی ارائه، تحلیل و نقد شود و سپس با اختیار تعریفی نسبتاً جامع از این رویکرد الهیاتی، بنمایههای الهیات سلبی تشریح گردد. با تحلیل تعریفها و بنمایههای الهیات سلبی میتوانیم این شاخهی الهیات را از منظری تازه و با نگاهی نو بنگریم.
دنيس ترنر (Denys Turner) در مقالهاي دربارهي الهياتِ سلبي گفته است: «ميدانم كه اكنون همهيِ ما الهيداناني سلبي هستيم؛ رازناكي بارِ ديگر به جمعِ مسألههايِ الهيات بازگشته است و دانشِ ما دوباره خاطرمان را جمع ميكند كه نميدانيم خدا چيست» ((Turner,1999,p 143.
اين گفتهيِ ترنر از سيطرهيِ الهياتِ سلبي در دورانِ معاصر خبر ميدهد. امروزه باید اذعان کنیم که بیش از هر زمانِ دیگری در «الهیات جدید» این نیاز احساس میشود که کلِ الهیات را ذیل محدودیت هایِ سلب و محدودیت هایِ گفتار و معرفت بفهمیم (Ibid). بررسیِ الهیاتِ سلبی و آثارِ عرفايی با این رویکرد در چارچوب الهیاتِ جدید، پدیدهای متعلق به دوران تجدّد و مشخصاً مربوط به دو سدهيِ اخير است، اما مصادیق و مباني این رویکرد، در الهیاتِ شرق و غرب، سابقهای طولانی دارد.
در سنتهاي ديني غربي، مسايلي نظيرِ علمِ ما به خدا، سخنگفتن از او، راههايِ تقرب به او، و اسما و صفاتِ او، به طور عام، همواره مطرح و محلِ مناقشه بودهاند. در ذيلِ اين مسايل، مباحثي نظير دسترسناپذيري و تعاليِ وجودي خدا، امتناعِ شناختِ ذاتِ خدا و تعاليِ معرفتيِ او، تنزيه و تشبيه و بيانناپذيري خدا در بين عامهي الهيدانان يهودي، مسيحي و مسلمان و دقايقي همچون قرب و فنا، وحدت و اتحاد، عروج و درونبود، و ديالكتيكِ حلول و تعالي در ميان عارفان اين سه سنت، بخشي از مهمترين دغدغههاي الهياتي را منعكس كردهاند.
همچنين رويكردي كه عارفان در سنتِ اديانِ ابراهيمي به مسألهيِ مواجهه با امر الوهي دارند و تأكيدِ آنان بر مفاهيم و استعارههايي نظيرِ نيستي، تاريكي، ندانستن و خاموشي، در هنگامِ سخن گفتن از خدا، دلمشغوليهايِ خاصِ ايشان را در مباحث الهياتي از منظری دیگر به تصوير
ميكشد. همهيِ اين مباحث در الهياتِ جديد، تحت عنوان الهيات سلبي مطرح ميشوند.
با ذكرِ اين مقدمه اينك به بررسيِ چند تعريف از الهياتِ سلبي ميپردازيم.
