امروز بیش از هر زمان دیگری به فهم گذشته نیازمندیم تا حال خود را بشناسیم تا بتوانیم با گفت‌وگو با خود و دیگری، حال را به آینده اتصال دهیم. کتاب عوالم خیال؛ ابن عربی و مسئله اختلاف ادیان، تحقیق و نوشته اسلام پژوه ویلیام چیتیک و با ترجمه روان و دقیق و عالمانه قاسم کاکایی (از نشر هرمس) از نمونه هایی است که تا حدی این درک و فهم از گذشته را میسر می‌کند.
خسرو طالب‌زاده-روزنامه شرق- 7 مهر و روزنامه آرمان- 2آبان 1389 - موضوع و مسئله فرهنگ و هنر آن‌چنان در علوم انسانی مدرن شاخ و برگ گرفته و رشد و گسترش یافته است و روز به روز بر دفتر دانش و معلومات آن افزوده می‌شود که ماهی و هفته‌ای رصد نکردن آخرین نظریات و آرا در این حوزه آدمی را «دمده» (d.mod) می‌کند و غریبه. برای جبران «زمان از دست رفته» هم هفته‌ها باید بکوشی تا کامروا شوی و به روز. مدهای نظریه‌های هنری و فرهنگی چیزی از مدهای محصولات هنری و فرهنگی کم ندارد و عجیب به هم شباهت دارند،
چرا که نظر با عمل ربط وثیق دارد. گویی نظریه‌ها هم بسان محصولات و اشیاء تاریخ مصرف دارند و اعتبار نظریه‌ها هم در پشت این کالا درج شده است و اگر کالاهای تاریخ گذشته را مصرف کنی، تاریخ خودت گذشته می‌شود و حس می‌کنی با لباس کهنه و پاره در خیابان و عرصه عمومی قدم می‌زنی و همه نگاه ها بدجور و تحقیرآمیز تو را می‌پایند. با این حال وقتی در جنگل علوم و دانش بسط یافته فرهنگ و هنر قدم می‌گذاری و درخت فرهنگ را نمی‌بینی، هنوز این پرسش تازگی دارد که فرهنگ چیست؟
اگرچه «فرهنگ» کشف و خلق انسان است اما خود (انسان) موضوع و محصول آن است. اگر انسان (هم به معنای منفرد و هم جمعی) موضوع فرهنگ است و فرهنگ مخلوق انسان، پس فهم و درک انسان و کشف آن نیز مبتدای درک و فهم فرهنگ است و عالم و معلوم یکی است و مدِرک و مدَرک هم.
اما اگر انسان، گذشته و حال و آینده دارد و موجودی تاریخی است، پس کشف و فهم آن نیز تاریخی است. انسان منهای تاریخ شی‌ء است و مخاطب و موضوع فرهنگ و هنر شی‌ء نیست. فهم و درک گذشته انسان، بی‌خوانش و گفت‌وگو با ادبیات و معرفت و حکمت گذشته ممکن نیست و خوانش و فهم متون گذشته جز با تفسیر آن نامقدور است. امروز بیش از هر زمان دیگری به فهم گذشته نیازمندیم تا حال خود را بشناسیم تا بتوانیم با گفت‌وگو با خود و دیگری، حال را به آینده اتصال دهیم. کتاب عوالم خیال؛ ابن عربی و مسئله اختلاف ادیان، تحقیق و نوشته اسلام پژوه ویلیام چیتیک و با ترجمه روان و دقیق و عالمانه قاسم کاکایی (از نشر هرمس) از نمونه هایی است که تا حدی این درک و فهم از گذشته را میسر می‌کند. از مطالعه این کتاب و کتاب‌هایی از این دست، مانند آثار هانری کربن، می‌توان به حکمت و معرفت اسلام شیعه و تفاوت‌ها و امتیازهای آن نسبت به دیگر قرائت‌ها و تفسیرها از اسلام آشنا شد. در این گونه مطالعات تفاوت انسان در جهان اسلامی و شرق با جهان غرب تبیین و روشن می‌شود و بسیاری از اشکالات و مسائلی که بعد از پیدایش فلسفه و تفکر جدید غرب، و عالم دو قطبی روح و جسم، در برابر عالم سه قطبی جهان اسلام؛ روح و نفس و جسم، آشکار می‌گردد. ما با پیش‌فرض انسان‌شناسی خاص غرب و علم تجربی مدرن مواجهیم و این پیش‌فرض را معیار معرفت خود و انسان و فرهنگ قرار داده‌ایم که شاید معیار جامع و کامل نباشد، هرچند به قولی معیار «کاربردی» و «سودمندی» باشد.
پس از این گونه مطالعات مسلم می‌شود که چقدر در خسرانیم که مطالعات تطبیقی افرادی مانند ویلیام چیتیک یا هانری کربن را به طور جدی مساله تفکر دین‌مدارانه و پژوهش‌های عالمانه در نسبت میان دین و زمان و جامعه و فرد مستقر در جامعه مدرن مبدل نشده است.
به عنوان نمونه، در حوزه فرهنگ و هنر، مسئله تخیل و خیال از مهمترین موضوعاتی است که هنوز درباره آن، دستگاه‌‌های نظریه‌‌پردازی جدید به کارند. این کتاب موضوع خیال در نسبت با “عالم خیال” را که اختصاص به فلسفه و حکمت اسلامی دارد و تفاوت آن را با “قوه تخیل” که بیشتر در علوم انسانی و علم حصولی مورد کنکاش و بحث را بازگو می‌کند. “عالم خیال” یا عالم مثال (نه عالم مُثُل افلاطونی) یا عالم ملکوت، عالم میانجی میان روح و جسم است. با حذف این عالم واسطه، عالم خیال به قوه تخیل تنزل کرد و زوجیت‌های با فاصله و گسست‌های ناپرشدنی بارز شد. زوجیت‌های میان روح و جسم ، دین و عقل، خدا و انسان، آسمان و زمین، آرمان و واقع، نظر و عمل، حیات و معاد، سعادت و بندگی، تخیل و ماده، تخیل و روح، هنر و آزادی، و فرهنگ و کثرت. رفع این گسست و زوجیت‌های بی‌پایان جز با ارجاع به سرآغاز ناممکن است.
